Artykuł
Gmina Cmolas położona jest w Kotlinie Sandomierskiej, która znajduje się obrębie północno-zachodniej części Podkarpacia, a ściślej na wzniesieniach północnej części Płaskowyżu Kolbuszowskiego. W zasadzie jest to teren równinny, z słabo wyróżniającymi się wzniesieniami wspomnianego Płaskowyżu. Jest to teren porozcinany płytkimi, nieckowatymi dolinami strumieni i rzeczek, m.in.: Przyrwy, która jest dopływem Łęgu i Trześniówki. Obie bezpośrednio wpływają do Wisły. W dolinie jednego z nich — znajduje się najniżej położony punkt gminy (teren wsi Ostrowy Baranowskie) i wynosi ok. 160 m n.p.m., a najwyższy punkt gminy leży w sołectwie Ostrowy Tuszowskie (Złota Góra — 254 m n.p.m.). Pozostałe wzniesienia nie przekraczają 240 m n.p.m., a tzw. Góry Cmolaskie wznoszą się na wysokość 200 — 220 m n.p.m. W zachodniej i wschodniej części gminy zachowały się zwarte fragmenty dawnej Puszczy Sandomierskiej, która niegdyś zajmowała znaczną część powierzchni gminy.
Na terenie gminy brak jest udokumentowanych większych złóż surowców podstawowych, za to bogato reprezentowane są czwartorzędowe surowce pospolite. Są nimi gliny i piaski, których eksploatacja odbywa się na niewielką skalę. W niewielkiej ilości występuje ruda darniowa.
Gmina w zasadzie nie posiada naturalnych granic, może z wyjątkiem granicy południowo-wschodniej, którą stanowi strumień Przyrwa — dopływ Łęgu.
Gmina Cmolas posiada średnie warunki glebowe (głównie IV — V klasa) do rozwoju rolnictwa. Nie mniej prawie połowa powierzchni gminy Cmolas jest użytkowane rolniczo (ok. 49,7%). Pozostałe tereny to: lasy i zarośla (ok. 43,4% pow.), wody i nieużytki — ok. 6%, pozostałe to tereny zabudowane, place i drogi.
Prawie 30% powierzchni zajmują gleby średniej i słabej wartości (III i IV klasa), pozostałe zaliczane są do gleb bardzo słabych lub złych (V i VI klasa). Dominują gleby bielicowe wytworzone z piasków gliniastych i glin – mało zasobne w próchnicę. Są one zazwyczaj suche lub zbyt przesuszone oraz przepuszczalne dla wody i z tego powodu ich przydatność rolnicza jest mała. Uprawia się na nich rośliny mniej wymagające: żyto, ziemniaki, owies, łubin. Duże znaczenie ma uprawa owoców miękkich — głównie truskawek. Znaczny obszar gminy zajmują piaszczyste wydmy, które są pozostałością po rabunkowym trzebieniu lasów w 2 poł. XIX i na początku XX wieku.
Kotlina Sandomierska osłonięta ze wszystkich stron wyżynami lub górami (Wyżyna Małopolska, Wyżyna Lubelska i Karpaty), posiada dobre warunki klimatyczne. Sprzyja to uprawom rolniczym. Gmina znajduje się w zasięgu cyrkulacji południowej i zachodniej mas powietrza. Średnie roczne temperatury powietrza wynoszą 6 – 8oC. Roczny opad deszczu wynosi 620 — 680 mm. Średnie temperatury stycznia – 4,1oC, lipca + 17,8oC. Czas trwania zimy 92 dni, czas trwania lata 95 dni. Długość okresu wegetacyjnego wynosi 210 dni.
W lasach dominuje drzewostan iglasty: sosna — ok. 75%, a pozostałe to: brzoza i olsza po ok. 6%), dąb i buk po ok. 4%, a pozostałe to: świerk, wierzba, topola, osika i lipa.
W dolinach strumieni znajdują się liczne łąki, zarośla łozowe i wikliny nadrzeczne oraz krzewów i zarośli łęgowych.
Administracyjnie gmina położona jest w północnej części województwa podkarpackiego, jak i powiatu kolbuszowskiego. Gmina graniczy od zachodu z gminami Mielec i Tuszów Narodowy (w pow. mieleckim); miastem i gminą Baranów Sandomierski (w pow. tarnobrzeskim), od północy z gminą Majdan Królewski, od wschodu z gminą Dzikowiec, a od południa z miastem i gminą Kolbuszowa oraz gminą Niwiska.
Gmina zajmuje ona obszar o pow. 134,06 km2, tworzy ją osiem sołectw: Cmolas z Dąbrówką, Hadykówka, Jagodnik, Ostrowy Baranowskie, Ostrowy Tuszowskie, Poręby Dymarskie, Toporów oraz Trzęsówka z Kłodzinami.
Gmina Cmolas w dzisiejszym kształcie powstała w roku 1973. Liczy ona 8247 mieszkańców (dane z września 2020 roku), a w stolicy gminy Cmolas mieszka ok. 3080 osób. Największą z pozostałych miejscowości jest Trzęsówka (ok. 1411 mieszk.), Ostrowy Tuszowskie zamieszkuje 1034 osób, Poręby Dymarskie — 797, Hadykówka liczy 835 mieszk., Ostrowy Baranowskie 614 mieszk., Jagodnik — ok. 476, Dąbrówkę — blisko 200 osób, a najmniejsze sołectwo — Toporów zamieszkuje ok. 80 osób.
Pod względem etnograficznym większość mieszkańców gminy zaliczana jest do grupy Lasowiaków, którzy mają znaczny wpływ na kulturę ludową i materialną mieszkańców gminy Cmolas. W ostatnich dziesięcioleciach charakterystyczne cechy etnograficzne uległy jednak znacznemu zatarciu. Wielu mieszkańców gminy pochodzi spoza jej obszaru, natomiast znaczna jej część mieszka i pracuje w pobliskim Mielcu, Kolbuszowej, Nowej Dębie czy w Rzeszowie.
