Historia

Najstarsze ślady sezonowego osadnictwa na terenach obecnej gminy z okresu schyłkowego paleolitu (10000 — 8000 lat p.n.e.), a w okresie neolitu obszar ten był sezonowo zamieszkały przez ludność zaliczoną przez archeologów do kultury pucharów lejkowatych. W schyłkowej fazie neolitu i we wczesnej epoce brązu (ok. 1700 — 1300 p.n.e.) pojawiają się przedstawiciele kultury ceramiki sznurowej. Z późnej epoki brązu (ok. 1300 — 700 p.n.e.) i wczesnej fazy epoki żelaza (700 — 400 p.n.e.) pochodzą nieliczne materiały archeologiczne. Wskazują one na obecność na tym terenie osadnictwa kultury łużyckiej. W okresie wpływów rzymskich, na teren Puszczy Sandomierskiej zapuszczali się nieliczni myśliwi, którzy byli przedstawicielami ludności zaliczanej do tzw. kultury przeworskiej (germańscy Wandalowie).

Opuścili oni te tereny po najeździe azjatyckich Hunów w końcu IV wieku n.e. Od tego czasu, aż po wiek XIV w puszczańskich ostępach, które obecnie obejmuje gmina Cmolas nie było żadnego stałego osadnictwa. Opustoszałe przez ok. dwa wieki, ludne niegdyś tereny wokół puszczy (dolina Wisły, Sanu i Pogórze), od końca VI wieku zaczęli systematycznie zasiedlać napływający ze wschodu (dzisiejszego Polesia i Wołynia) Słowianie — osamotnieni, dawni sojusznicy pokonanych Hunów i ich następców — Awarów.

Dla niektórych plemion słowiańskich (lub ich części), a obszar dzisiejszej Małopolski, stanowił tylko przystanek w ekspansji na Nizinę Panońską i dalej na Bałkany. Stałe osadnictwo słowiańskie nad górną Wisłą oraz dolnym i środkowym biegiem Sanu sięga VII i VIII wieku. Okolice Cmolasu, jako teren przejściowy znajdowało się zarówno na peryferiach organizacji plemiennych Wiślan i Sandomierzan. Trudno jest ustalić, jakie plemię słowiańskie tu dominowało. Najpewniej te prawie bezludne ziemie zamieszkiwali zarówno przedstawiciele plemion Wiślan, jak i Sandomierzan.

Niewiele wiadomo o dziejach tych ziem we wczesnym średniowieczu, wiadomo jedynie, że nominalnie należały do Ziemi Sandomierskiej, a cała puszcza należała do domen królewskich, w ramach najpierw kasztelanii, a później powiatu sandomierskiego (sąsiednia Kolbuszowa i Niwiska — już do powiatu pilźnieńskiego).

Wszystkie miejscowości z terenu obecnej gminy od połowy XV do 2 połowy XVII zakładane były na tzw. „surowym korzeniu” zgodnie z dominującym w Polsce ustrojem i prawem zwanym niemieckim.

Na ówczesne czasy, wspomniane prawo niemieckie było bardzo nowoczesne i skutecznie regulowało stosunki gospodarcze oraz prawno-własnościowe ówczesnych wiosek. W zasadniczej części przetrwało ono do czasów rozbiorowych, a nawet do czasu dziewiętnastowiecznych uwłaszczeń. Regulowało ono stosunki i powinności między właścicielem wioski a poddanymi, a także rozstrzygało podstawowe sprawy sądownicze, m.in. ustanawiało tzw. ławę (samorząd wiejski) oraz funkcję sołtysa lub wójta. Funkcje sołtysa w nowozakładanych lub reorganizowanych wioskach zazwyczaj obejmował zasadźca. W zamian za udział w wyprawach wojennych na koniu z kuszą oraz 2-3 pachołkami, Sołtys otrzymywał większy nadział ziemi (½ — 2 duże łany tzw. królewskie), prawo do 1/6 zbieranego we wsi podatku, części dochodów z młyna, karczmy i stawów rybnych oraz opłat sądowych. W myśl tego prawa dokładnie wymierzano role kmiece (łany), zagrodników oraz ziemie sołtysie (lub wójtowskie), określano gdzie ma stanąć młyn, karczma, stawy rybne, ewentualnie kościół i jego uposażenie oraz jego kolatorów.

Przez cały wiek XIV i XV, na podstawie tego prawa kształtował się w Polsce zarówno ustrój miejski, jak i wiejski (folwarczno-pańszczyźniany), który osiągnął apogeum na przełomie XVI i XVII wieku. Pierwotnie folwark rycerski (z biegiem lat zwany szlachecki), królewski lub duchowny w wieku XIV i XV przypadał na 2-4 wioski i obejmował średnio 2 dwa duże łany ziemi (1 duży łan tzw. królewski = 48 — 57 ha). Od końca XVI do końca XVII wieku znajdował się praktycznie w każdej wiosce (czasami było ich dwa — trzy) i najczęściej obejmował od 2 do 5 łanów królewskich. Wzrost liczby folwarków i ich areału ziemskiego, odbywał się kosztem sołtysów i wolnych kmieci. I tak, folwark sołtysi obejmował na przełomie XIV i XV wieku średnio 1 — 2 duże łany, a średnie gospodarstwo kmiecie obejmowało tzw. półłanek tj. ok. 13,5 ha (6 prętów). Należy dodać, że powierzchnia łanu kmiecego (frankońskiego) była dużo mniejsza i obejmowała od 24 do 27 ha i składała się z 12 prętów (1 pręt = 2 — 2,15 ha). Ponadto gospodarstwo kmiece posiadało niewielki ogród (warzywno-jarzynowy) i sad, a także łąkę. Karczmarzy osadzano zazwyczaj ¼ łana (3 prętach) ziemi uprawnej (niekiedy było to nawet ½ — ¾ łana) oraz ogrodzie, sadzie i łące. Role zagrodników były niewielkie i obejmowały zazwyczaj 1-2 pręty ziemi (tj. 2 — 4,5 ha) oraz niewielki ogród wokół zagrody. Komornicy nie posiadali własnej zagrody ani ziemi. Czasami utrzymywali bydło, które wypasali (podobnie jak zagrodnicy) na wspólnych, wiejskich pastwiskach. We wsiach byli także chałupnicy, którzy posiadali zazwyczaj zagrodę i ogród. Do grupy chałupników zaliczano przede wszystkim rzemieślników wiejskich, którzy w swoim obejściu posiadali warsztat (szewcy, stolarze, krawcy, tkacze, kołodzieje, młynarze, tracze) lub kram (kramarze, kijacy, przekupnie, rzeźnicy, itp.). Status ich był nierówny, np. wysoką pozycję posiadali młynarze, którzy zazwyczaj jednocześnie byli cieślami lub stolarzami. Pleban we wsi parafialnej posiadał ½ — 1 ½ łana ziemi uprawnej, łąkę, ogród z sadem i często sadzawkę z rybami.

W końcu XVI i w XVII wieku folwarków sołtysich było już niewiele, gdyż zostały zagarnięte lub wykupione przez szlachtę, sami sołtysi przeszli albo do stanu szlacheckiego albo zostali zdegradowani do stanu kmiecego. Gdzieniegdzie utrzymały się folwarki (folwarczki) sołtysie, miało to miejsce głównie na Podhalu w niektórych wioskach Beskidów i Pogórza Karpackiego (głównie królewskich). Nosiły one nazwę wybraniectw lub zagród (folwarczków, gospodarstw) wybranieckich. Czasami ich dożywotnimi lub dziedzicznymi właścicielami byli bogaci kmiecie. W zamian mieli oni obowiązek wyruszać z królem na wyprawy wojenne. Każdorazowo, na dożywotnie, a rzadziej — dziedziczne wybraniectwo, przywilej wystawiał król. Przywilej ten szczegółowo określał prawa i powinności: wójta, sołtysa lub kmiecia osadzonego na wybraniectwie.

Natomiast najliczniejsze na wsi gospodarstwa kmiece, od 2 połowy XVI wieku były coraz mniejsze i to na coraz gorszych gruntach, i tak w 2 połowie XVII wieku obejmowały tylko od 0,35 do 0,4 łana ziemi uprawnej (tj. 3 — 4 pręty = 6 — 8,5 ha).

W omawianym okresie część zagrodników i wszyscy komornicy najmowali się (albo sytuacja materialna zmuszała ich do tego) do prac w folwarkach i coraz już rzadziej w gospodarstwach kmiecych. Również rzemieślnicy coraz częściej pracowali na potrzeby właściciela wsi i folwarku. Podobnie jak młynarze i karczmarze, którzy zmuszeni byli mleć w pierwszej kolejności folwarczne zboże i sprzedawać produkty folwarcznego browaru (piwo i gorzałkę).

Po ugruntowaniu swoich rządów i podboju Rusi Czerwonej, król Kazimierz Wielki po roku 1340 zainicjował kolonizacje jej prawie bezludnych terenów, a zwłaszcza pogranicznych puszcz i karpackich lasów. Z mocy prawa wszystkie pustkowia i puszcze należały do króla. Kolonizację Puszczy Sandomierskiej z różnych kierunków król Kazimierz Wielki powierzył głównie swoim stronnikom: Gryfitom z Mielca, Tarnowskim z Rzemienia i Wielowsi — herbu Leliwa, Rzeszowskim z Rzeszowa — herbu Półkozic i Pileckim z Łańcuta — herbu Leliwa. Zapłatą za niewątpliwy trud, były rozległe nadania ziemskie. W ten sposób puszcza w rejonie Cmolasu, weszła w posiadanie rodu Gryfitów  — protoplastów Mieleckich. Wielka akcja kolonizacyjna pustkowi, która zainicjowana została przez króla Kazimierza Wielkiego, do roku 1370 zaowocowała lokacją w tej części Małopolski kilkuset wiosek, głownie na tzw. „surowym korzeniu”. I tak w roku 1366 zostały lokowane królewskie wioski: Dzikowiec, Raniżów i Doblową (ob. Wola Raniżowska).

Wielkim entuzjastą łowów w Puszczy Sandomierskiej był król Władysław Jagiełło, któremu zawdzięczamy ukształtowanie się myśliwskiego ośrodka dóbr królewskich w Raniżowie. Kolonizację dalszych terenów, ale już za czasów syna Jagiełły — Kazimierza Jagiellończyka, prowadziły faworyzowane przez niego rody Mieleckich z Mielca — herbu Gryf oraz Ligęzowie — herbu Półkozic. Rozgraniczenie dóbr królewskich i rycerskich (Tarnowskich i Mieleckich) przeprowadzono za panowania tego właśnie króla, a miało to miejsce w roku 1459. Wtedy wymieniono, m.in. wieś Cmolas.

Należy dodać, że dobra Mieleckich w Cmolasie wcinały się klinem w rozległe dobra królewskie, którymi była cała Puszcza Sandomierska. Natomiast ośrodek dóbr Tarnowskich w tym rejonie stanowiła Poręba Wielka (ob. Kolbuszowa). Jakieś niewielkie dobra w tym rejonie posiadały rody: Rzemieńskich i Jakubowskich.

Pierwsza obszerniejsza informacja o Cmolasie pochodzi z dzieła Jana Długosza — Liber Beneficiorum spisanej w latach: 1470 — 1480. Długosz nazywa tę miejscowość: Ciemnolas (Czyemnolyasz), i stwierdza dalej, że wieś należy do dziedzicznych posiadłości Jana Feliksa z Tarnowa (Tarnowskiego) oraz wspomina, iż we wsi jest kościół p.w. św. Stanisława Biskupa Męczennika, a proboszczem jest Mikołaj Łącki. Widocznie Długosz nie wiedział, że wieś od dawna należała do Mieleckich. Tymczasem we wsi wytyczone były już  łany kmiece (nie wymienia ich liczby) i role zagrodników. Wspomniany kościół prawdopodobnie w roku 1462 ufundowali: Jan i Bernard Mieleccy, chociaż inne źródła podają, że miało to miejsce dopiero w roku 1472 albo 1474. Od którejś z tych dat, funkcjonowała cmolaska parafia, chociaż niektórzy historycy wymieniają rok 1422. Jest to mało prawdopodobne, gdyż rejestr z roku 1581 stwierdza, iż Cmolas należał do parafii w Mielcu, a cmolaska parafia usamodzielniła się dopiero na początku XVII wieku. Nie wykluczone, że do tego czasu, był to tylko kościół filialny. Poza Cmolasem, Długosz nie wymienia żadnej innej miejscowości z terenu obecnej gminy. Choć z pewnością istniały już wioski: Trzęsówka (wzmiankowana pod rokiem 1528, ale w odniesieniu do dokumentu z roku 1459), Toporów i Ostrowy Tuszowskie (jako Stawogóra). Inne nazwy Cmolasu: Czmolass i Cmoliarz.

Znani z imienia Mieleccy — właściciele Cmolasu (XV — XVII wiek): Mikołaj herbu Gryf (zasadźca i pierwszy sołtys Cmolasu — 1422), Jan i Bernard (fundatorzy kościoła w 1462 roku), Hieronim i Stanisław (synowie Jana), Krzysztof — syn Stanisława, znów Stanisław, a po nim znów Hieronim. Na przełomie XVI i XVII wieku — Sebastian Mielecki miał potomków), a następnie wnuk — Krzysztof Mielecki, i dalej: znów Stanisław oraz kolejny Hieronim. W roku 1616 córka Hieronima — Anna z Mieleckich Ratowska, sukcesorka jego dóbr odsprzedała je Stanisławowi Lubomirskiemu herbu Szreniawa.

Mieleccy, faktyczni założyciele wsi, posiadali ją prawie 200 lat. W roku 1510 Stanisław Tarnowski i Stanisław Mielecki dokonali kolejnego rozgraniczenia swoich posiadłości na odcinku ponad 20 km. Granice ich posiadłości stanowiły równocześnie granice powiatów: sandomierskiego i pilźnieńskiego aż do roku 1772.

Zgodnie z rejestrem z roku 1581 (jako Czmoliasz lub Czmolasz — w 1530 roku) wieś należała do parafii w Mielcu, a właścicielem w tym czasie był Hieronim Mielecki herbu Gryf. We wsi było 36 kmieci na 10 łanach, 4 zagrodników na tzw. rolach, 2 komorników oraz 4 rzemieślników.

Na przełomie XVI i XVII wieku dobra cmolaskie obejmowały: oprócz Cmolasu, także: Trzęsówkę, Poręby Dymarskie, Zarębki, Siedlankę i Świerczów. W tym samym czasie Toporów, Ostrowy Baranowskie i Ostrowy Tuszowskie (jeszcze Sławogóra) należały do dóbr królewskich z ośrodkiem w Komorowie.

Trzęsówka (Trząsowka — 1530, Trzeszowka — 1581) dzieliła losy Cmolasu. Wieś istniała już w XV wieku, ale nic o niej wiadomo z tego okresu, gdyż pierwsza wzmianka o niej pochodzi z roku 1504. Rejestr poborowy z 1581 stwierdza, iż wieś należy do parafii w Mielcu, a jej właścicielem był — podobnie jak Cmolasu — Hieronim Mielecki. We wsi było 15 kmieci na 6 łanach, 4 zagrodników na tzw. rolach, 2 komorników i jeden rzemieślnik. Do chwili zakupu Trzęsówki w roku 1753 przez Stanisława i Urszulę Kuczkowskich od Sanguszków, wieś znajdowała się w dobrach cmolaskich. Kuczkowscy wznieśli we wsi w roku 1759 najpierw przydworską kaplicę p.w. św. Jana Ewangelisty, która po rozbudowie i powołaniu do życia w roku 1788 parafii, pełniła odtąd funkcję kościoła parafialnego p.w. św. Anny. Do parafii tej należą wioski: Jagodnik, Kosowy (gm. Niwiska), Ostrowy Baranowskie i Siedlanka (gm. Niwiska). Po śmierci ostatnich Kuczkowskich wieś przeszła w posiadanie rodziny Piaseckich, którzy po 1818 roku wznieśli tu klasycystyczny murowany pałac. W roku 1876 właścicielami dóbr Trzęsówka została rodzina Niesiołowskich. Przez wieki Trzęsówka słynęła z doskonałych kołodziejów.

Ostrowy Tuszowskie w roku 1538 nosiły nazwę Sława Góra. Miejscowość rozwijała się słabo, dlatego została pod tą nazwą powtórnie lokowana już jako wieś królewska, a było to za panowania króla Zygmunta Augusta w roku 1566. Jeszcze w roku 1581 wieś obejmowała dwudziestoletnia „wolnizna”, co potwierdza rejestr z tego właśnie roku. Wszak we wsi było 26 kmieci, ale obrabiali oni zaledwie 2 łany. Nie lepiej było w sołtysostwie, gdyż 8 sołtysich kmieci obrabiało zaledwie jeden łan. Ponadto było tu 10 zagrodników z rolami (zapewne odrabiali pańszczyznę w folwarku sołtysim). Formalnie sławogórską parafię erygowano w roku 1574 (zaś pierwszy kościół wzniesiono już w 1563 roku), ale faktycznie zaczęła funkcjonować w roku 1595 roku, a sam kościół p.w. Wniebowzięcia Matki Bożej był konsekrowany dopiero po roku 1630 przez biskupa (sufragana) krakowskiego — Tomasza Oborskiego. Już wtedy czczony był cudowny obraz „Madonny z Puszczy” (dar króla Zygmunta III Wazy), który jest wierną kopią rzymskiego obrazu z Bazyliki Matki Bożej Większej. Po roku 1772 dobra królewskie w Ostrowach  (nazwa ta funkcjonuje dopiero od 1660 roku), zostały skonfiskowane przez władze austriackie i włączone do rządowych dóbr kameralnych. Przymiotnik „Tuszowskie” do nazwy wsi — Ostrowy dodano na przełomie XVIII i XIX wieku dla podkreślenia, że nalezały do dóbr królewskich w Tuszowie. Między 1828 — 35 rokiem Ostrowy Tuszowskie z niemiecką kolonią Sandlautern i Toporowem (jako byłe rządowe dobra kameralne) zostały zakupione na licytacji przez Leopolda Antoniego Elkana.

Należy dodać, że jeszcze przed sprzedażą, w dobrach kameralnych władze austriackie prowadziły ożywioną akcję osadniczą elementem niemieckim, tzw. osadnictwo józefińskie, stąd na terenie wsi Ostrowy Tuszowskie istniejąca od 1783 roku kolonia Sandlautern, która w zasadzie funkcjonowała do I wojny światowej. Obecnie jest to przysiółek Kolonia. Wieś słynęła z plecionkarstwa — głównie z kory sosnowej. Od XVI do końca XIX wieku w oparciu o sosnowe drewno z pobliskiej puszczy produkowano węgiel drzewny, smołę, dziegieć oraz potaż z popiołów.

Ostrowy Baranowskie są jedną z najmłodszych wiosek gminy, gdyż założone zostały w 1779 roku i powstały w byłych dobrach królewskich z ośrodkiem w Baranowie (Sandomierskim), na świeżo wykarczowanych terenach. Właścicielami wsi byli wówczas Potoccy. Jeszcze do roku 1788 wieś należała do parafii w Cmolasie. Z chwilą małżeństwa córki Jana Potockiego — Anny z Janem Krasickim, wieś na kilkadziesiąt lat trafiła do tego rodu.

Poręby Dymarskie jako wieś, utworzone zostały z połączenia kilku śródleśnych osad: Poręby i Dymarki, których początki sięgają połowy XVI wieku. Stanowiły one część wsi i dóbr Cmolas. Jako samodzielna wieś wzmiankowana jest pod rokiem 1741. Mieszkańcy wspomnianych osad (na „porębach”) od poł. XVI do końca XVIII wieku, zajmowali się pozyskiwaniem miejscowej rudy darniowej i jej wytopem w dymarkach (stąd drugi człon nazwy). Do wytopu używano również węgla drzewnego, dlatego w osadach tych musieli mieszkać i pracować również: węglarze, smolarze, dzięgciarze i potażnicy. We wsi działały kuźnice. Za założycieli wioski należy uznać zarówno Lubomirskich, jak ich sukcesora — Jerzego Tyszkiewicza, męża Łucji Franciszki Lubomirskich. Tyszkiewiczowie byli właścicielami dóbr w Porębie Dymarskiej do roku 1944.

Wieś Jagodnik wyodrębniła się z Trzęsówki w XIX wieku, wcześniej stanowiła jej przysiółek. Przysiółek ten rozwijał się przy młynie wodnym na strumieniu Jamnica. Po raz pierwszy wzmiankowany był w roku 1662.

Również krótką historię posiada wieś Hadykówka, którą założył w roku 1767 na wykarczowanych gruntach wsi Cmolas, jej aktualny właściciel i okolicznych dóbr — Marcin Lubomirski. W roku 1791 wieś znalazła się w posiadaniu Tyszkiewiczów i wchodziła w skład tzw. „Państwa Kolbuszowa”. W roku 1880 wieś kupiła Emilia Hoppe. W folwarku założyła duży browar i gorzelnię.

Wieś Dąbrówka podobnie jak Kłodziny są najmłodszymi wioskami gminy Cmolas. Wyodrębniła się one już w XX wieku. 

Najmniejsza wioska gminy — Toporów, istniała przez ostatnie trzy wieki jako osada robotników leśnych. Pierwsza wzmianka o tej puszczańskiej wiosce pochodzi z roku 1662.

Jak wcześniej wspomniano, w roku 1616 dobra cmolaskie objął potężny ród magnacki — Lubomirskich. Wspomniany wyżej Stanisław Lubomirski (zm. w 1649 roku), ożeniony z księżną Zofią Ostrogską, przed śmiercią w roku 1642 podzielił swoje latyfundia między dwie córki i trzech synów. Dobra kolbuszowskie z kluczem cmolaskim otrzymał najstarszy syn —  Aleksander Michał (zm. w roku 1677), a po nim syn — Józef Karol ks. Lubomirski (1638 — 1702). Po jego śmierci właścicielem fortuny Lubomirskich i Zasławskich oraz Ostrogskich został jego syn Aleksander Dominik Lubomirski (1693 — 1720), a po nim jego siostra księżna Marianna Maria Lubomirska (1693-1729), która w roku 1710 wyszła za mąż za księcia Pawła Karola Sanguszkę (1680 — 1750). Ich syn Janusz Aleksander (1712-1775) będąc sukcesorem, stał się nagle filantropem i w roku 1753, z niezrozumiałych względów, zaczął... pozbywać się dóbr wchodzących w skład, m.in. ordynacji Zasławskich i Ostrogskich. Sprawa oparła się o dwór królewski i Sejm. W roku 1760 Janusz Sanguszko zrzekł się dóbr kolbuszowskich na rzecz Antoniego Lubomirskiego, które po jego śmierci w 1761 przejął jego jedyny syn — Jerzy Marcin ks. Lubomirski (1738-1800). W roku 1766 na mocy uchwały sejmowej przejął po Sanguszkach jeszcze inne dobra. Jerzy Marcin był hulaką i awanturnikiem, w roku 1765 ożenił się Węgierką — Anną Hadik, córki komendanta więzienia. M.in. przed rokiem 1777 musiał oddać za długi Kuczkowskim z sąsiedniej Trzęsówki, wsie: Cmolas i Werynię. W chwili ślubu w roku 1791 swojej córki Łucji Franciszki ks. Lubomirskiej (1770-1811) z Jerzym hr. Tyszkiewiczem herbu Leliwa (1768-1831), dał jej w posagu resztę pozostałych mu dóbr. W chwili śmierci Jerzego hr. Tyszkiewicza istniało już prężne, dobrze zarządzane dominium kolbuszowskie (tzw. „Państwo Kolbuszowa”), czyli zespół kluczy dóbr, które obejmowały: miasto Kolbuszowa oraz wioski: Kolbuszowa Dolna, Kolbuszowa Górna, Bukowiec, Nowa Wieś — Jaciska, Świerczów, Sieldanka, Dubas, Zarębki, Mechowiec, Rudę Mechowiecką, Poręby z Dymarką i Hadykówkę — łącznie ponad 5042 morgi. Po jego śmierci, część dóbr trafiło w ręce Katarzyny Horodyńskiej herbu Korczak, chociaż Tyszkiewiczowie utrzymali się w rejonie Kolbuszowej do 1944 roku.

Wracając do problemu osadnictwa od XIV do poł. XVI wieku na południowym skraju Puszczy Sandomierskiej, to należy stwierdzić, iż w gruncie rzeczy było chaotyczne i rozproszone. Na puszczańskich polanach powstałych w wyniku trzebienia lasów, dominowały osady robotników leśnych (drwali, węglarzy, smolarzy, dzięgciarzy, potażników, bartników i zielarzy) oraz hutników wytapiających żelazo z miejscowych rud darniowych, a także hutników szkła. Wśród nich dużą część stanowili zbiegli chłopi i złoczyńcy. Mieszkańcy nowo lokowanych wiosek: Cmolas, Trzęsówka czy Sławogóra, tylko częściowo zajmowali się uprawą roli, która i tak przynosiła niewielkie plony. Dzisiaj nazwalibyśmy ich chłopo-robotnikami lub chłopo-rzemieślnikami. Bowiem trudnili się oni ciesielstwem, stolarstwem, kołodziejstwem, snycerstwem, bednarstwem czy wikliniarstwem. Część zajmowała się kowalstwem (w oparciu o miejscową produkcję żelaza) i garncarstwem.

Ostępy Puszczy Sandomierskiej skutecznie izolowały istniejące tu osady, od innych regionów Polski. Wymieszanie się pierwotnego elementu polskiego, ruskiego i wołoskiego w wiekach XV i XVI z osadzanymi tu w wieku XVII jeńcami kozackimi, tatarskimi i szwedzkimi, doprowadził do wytworzenia się odrębnej grupy etnograficznej — Lasowiaków. Charakteryzowali się oni odrębnym dialektem, strojem, obyczajem i kulturą materialną. Na to wszystko nałożyło się niemieckojęzyczne osadnictwo z przełomu XVIII i XIX wieku.

Do roku 1657 ludność cmolaskich wiosek i osad nie przeżyła koszmaru wojen. W tym to roku tereny położone w widłach Wisły i Sanu (i nie tylko) kompletnie zniszczyły kozacko-węgierskie wojska księcia siedmiogrodzkiego Jerzego Rakoczego. Spłonęły w tym czasie kościoły w Cmolasie i Sławogórze (Ostrowach Tuszowskich).

Prawie pół wieku później, bo w sierpniu 1702 roku, na polach pod Gorzycami (w Kliszowie), odbył się zjazd szlachty popierającej Augusta II Mocnego i efekcie ogłoszono konfederację. W odwecie król szwedzki Karol XII, przeciw któremu skierowana była konfederacja, w 1704 r. spustoszył Sandomierszczyznę, a szczególnie teren obrad. W toku dalszych działań wojennych ziemie te zostały też zrabowane przez Kozaków należących do wojsk Augusta II (1707 rok).

Dzieła zniszczenia dopełniły działania wojenne, prowadzone tu przez oddziały zwolenników konfederacji barskiej (1768 — 1772) z wojskami rosyjskimi i wspierającym je polskimi regimentami królewskimi. Należy dodać, że do zwolenników lub przeciwników konfederacji należały mające tu swoje dobra rody magnackie: Lubomirskich, Potockich, Tarnowskich, Rzewuskich, Czartoryskich, Zasławskich, Ostrogskich, Poniatowskich, Branickich, Stadnickich i Sapiehów. Niejako „przy okazji” rabowano i niszczono wioski należące do przeciwnika. Po upadku ostatnich punktów oporu konfederatów w: Częstochowie, na Wawelu, Tyńcu i Lanckoronie, na te uciemiężone tereny wkroczyły wojska austriackie, które realizowały pierwszy traktat rozbiorowy zawarty między Rosją, Austrią i Prusami. Tereny obecnej gminy znalazły się pod zaborem austriackim. Dla miejscowej ludności była to chwilowa ulga.

Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku, dobra królewskie pozostawiono dotychczasowym starostom dożywotnio (Ostrowy Tuszowskie, Ostrowy Baranowskie czy Toporów), by później włączyć je do austriackich dóbr kameralnych (rządowych), które sukcesywnie, w miarę potrzeby odsprzedawano na licytacjach. Dobra cmolaskie trafiły do cyrkułu pilźnieńskiego.

Między 1775 a 1785 rokiem Galicję podzielono na 18 cyrkułów, m.in.: rzeszowski i tarnowski. Kolbuszowa wraz z Cmolasem znalazło się w cyrkule tarnowskim. W latach 1848-50 doszło do uwłaszczenia chłopów galicyjskich. Zniesiono sądownictwo dominalne (właściciela wsi), powstał samorząd wiejski. W roku 1855 galicyjskie cyrkuły podzielono na 59 powiatów, a jeden z nich utworzono w Kolbuszowej. Jeszcze przed uzyskaniem autonomii przez Galicję w roku 1873, powiat kolbuszowski przekształcony został w starostwo powiatowe w roku 1867. Jednocześnie majątki ziemskie wyłączono spod jurysdykcji samorządów wiejskich tworząc tzw. posiadłości większe (dworskie). Natomiast posiadłości chłopskie nazwane zostały posiadłościami mniejszymi (włościańskimi), czyli jednowioskowymi gminami. Władze samorządu wiejskiego (gminy) nosiły nazwę Zwierzchności Gminnej. Ten stan utrzymał się do roku 1918, a gmin jednowioskowych do roku 1933. W tym to roku utworzono gminę Cmolas, w której skład weszło 8 gromad: Cmolas, Hadykówka, Jagodnik, Ostrowy Baranowskie, Ostrowy Tuszowskie, Poręby Dymarskie, Trzęsówka i Zarębki. Obejmowała ona 135,82 km² i liczyła 10363 mieszkańców. W tym czasie Toporów należał do gminy Kolbuszowa Dolna.

W czasie pierwszej wojny światowej kilkakrotne przejście frontu rosyjsko-austriackiego (1914 — 15) przyniosły tylko nieznaczne straty dla okolic Cmolasu.

W okresie międzywojennym ziemie nad dolnym Sanem weszły w skład województwa lwowskiego. W roku 1935 nastąpiła likwidacja małych gmin, dziedziczonych po czasach rozbiorowych.