Artykuł
Duża lasowiacka wieś, rozciągnięta na osi wschód-zachód Płaskowyżu Kolbuszowskiego. Aktualnie zamieszkuje ją 3033 osoby. Jest to stara osada istniejąca już w XV w., pierwotnie nazywana Ciemnolas. Jan Długosz w kronikach odnotował: „Cmolas – wieś” nowo lokowana na surowym korzeniu, w posiadłości dziedzicznej Jana Tarnowskiego, w której jest kościół pw. św. Stanisława. W 1462 r. Jan i Bernard Mieleccy ufundowali we wsi nowy drewniany kościół, a w 1472 r. powstała tu parafia. Mieleccy byli właścicielami klucza dóbr cmolaskich do 1616 r., kiedy to córka Hieronima – Anna z Mieleckich Ratowska, sukcesorka jego włości, sprzedała je Stanisławowi Lubomirskiemu herbu Szreniawa. Lubomirscy z przerwami byli obecni na ziemi cmolaskiej do 1791 r. Następnie Cmolas przeszedł na własność Tyszkiewiczów.
W pierwszej połowie XIX w. Cmolas znalazł się w rękach Katarzyny Horodyńskiej. W dwudziestoleciu międzywojennym Cmolas był w strukturze powiatu kolbuszowskiego, a od 1921 r. został włączony do województwa lwowskiego i pozostawał w nim do 1939 r. Wybuch II wojny światowej i przeszło pięcioletnia okupacja terenu włączonego do Generalnej Guberni to bardzo trudny okres w historii Cmolasu, pełen dramatycznych zdarzeń i powszechnego ubóstwa. Po zakończeniu wojny, na skutek ustaleń jałtańskich, Polska znalazła się w strefie wpływów Rosji sowieckiej, która narzuciła nowy – „socjalistyczny ustrój” oparty na dominującej państwowej własności przemysłu.
Mieszkańcy Cmolasu utrzymywali się głównie z pracy rolniczej. Dopiero lata 1978–1990 przyniosły zauważalną poprawę stanu wsi poprzez wybudowanie nowej szkoły podstawowej, przedszkola, siedziby urzędu gminy, urzędu pocztowego, ośrodka zdrowia, sieci wodociągowej i gazowej. Cywilizacyjny przełom rozpoczął się w 1990 r., kiedy po zmianie ustroju Polski samorząd gminny uzyskał autonomię i „nowoczesne” kompetencje gospodarcze. Cmolas jest mocnym, prężnym ośrodkiem – wsią z pełną infrastrukturą, miejscem do wygodnego i spokojnego życia, a także prowadzenia działalności gospodarczej.
Historia Cmolasu związana jest nieodłącznie z miejscem sprawowania kultu religijnego tj. Sanktuarium Przemienienia Pańskiego. Parafia – fundacji rycerskiej powstała w 1472 roku jako filia parafii mieleckiej. Ponad 100 lat później, 13 letni Wojciech Borowiusz doznał objawienia Jezusa Chrystusa w gronie apostołów. Objawienie to zostało uwiecznione w obrazie nieznanego malarza w Krakowie w roku 1646, który przedstawia Chrystusa z Mojżeszem i Eliaszem unoszącymi się w powietrzu nad górą Tabor, a niżej są apostołowie Piotr, Jan i Jakub. Przed swoją śmiercią już jako kanonik i proboszcz Kolegiaty Św. Floriana na Kleparzu, Wojciech Borowiusz powołał dobroczynną fundację szpitala dla ubogich i kościółka szpitalnego w Cmolasie. Zostały one zbudowane a kościół konsekrowany w 1674r. Początek Sanktuarium wiązany jest z ustanowieniem w 1772 roku obrazami łaskami słynącymi przywileju odpustów w dniu 6 sierpnia. Od drugiej połowy XV wieku funkcjonował w Cmolasie kościół parafialny pw. św. Stanisława Biskupa fundacji Jana i Bernarda Mieleckich. Kilkakrotnie płonął i był odbudowany. Pełnił funkcje kościoła parafialnego do 1961 roku kiedy ukończono budowę nowego – murowanego kościoła pw. Przemienienia Pańskiego zlokalizowanego blisko kościółka szpitalnego. Na przyległym terenie powstał także plac odpustowy, jeden z największych w Polsce ołtarzy polowych i nowa plebania. Współczesnym niejako dopełnieniem zmian było przeniesienie drewnianego kościoła pw. św. Stanisława i Wojciecha do pobliskich Porąb Dymarskich i przeniesienie kościółka szpitalnego na miejsce poprzedniego parafialnego. Niewiele społeczności parafialnych w Polsce zdobyło się na takie spektakularne zmiany w architekturze sakralnej a jak one służą współcześnie wiernym i odwiedzającym można się przekonać przyjeżdżając do tego miejsca.
W Cmolasie znajdują się wszystkie instytucje niezbędne do prawidłowego funkcjonowania życia społecznego: Szkoła Podstawowa im. Prof. J. czekanowskiego, Ośrodek Wypoczynku i Rekreacji z krytą pływalnią, nowocześną halą widowiskowo - sportową, kortami tesinowymi i pozostałym zapleczeniem, Samorządowy Ośrodek Kultury, Ośrodek Zdrowia, Poczta, Bank, Gminna Biblioteka Publiczna, Stowarzyszenie Rozwoju Gminy Cmolas, Urząd Gminy i Zakład Usług Komunalnych. Prężnie działa koło gospodyń wiejskich oraz klub sportowy TEMPO Cmolas.
